Hát Then là một loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của các dân tộc Choang, Tày và Nùng, Thái ở vùng cao phía Bắc, Việt Nam. Ở một số vùng, Hát Then được chia thành diễn xướng Then văn nghệ và diễn xướng Then nghi lễ.

Hát Then có vai trò rất quan trọng trong các nghi lễ tôn giáo, thể hiện sự giao tiếp giữa con người và các vị thần linh. Đây là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người Tày, Nùng, và Thái, giúp duy trì và truyền bá các giá trị văn hóa, lịch sử. Hát Then đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, điều này góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật này.
Hát Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian được dùng trong các lễ cầu mùa, cầu yên, cấp sắc…dùng để thay lời muốn nói và bày tỏ nỗi niềm. Hát Then kết hợp giữa âm nhạc, hát, và kể chuyện, thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, nghi lễ tôn giáo, và các sự kiện cộng đồng.

Hình thức biểu diễn Hát Then mang tính chất truyền thống, kết hợp giữa âm nhạc, lời ca và diễn xuất. Các nghệ sĩ Then hay còn được gọi là thầy Then là người dẫn dắt buổi lễ hoặc buổi biểu diễn họ là người diễn chính. Thầy Then thường đóng vai trò như một người trung gian giữa thế giới con người và tâm linh. Họ thường là những người có uy tín trong cộng đồng, có hiểu biết sâu rộng về các nghi lễ tôn giáo và văn hóa dân gian. Thầy Then vừa là người hát chính vừa là người chơi nhạc cụ truyền thống như kèn, trống, đàn gáo và được thể hiện qua giọng hát đặc trưng và giai điệu đa dạng.
Bên cạnh thầy Then, còn có một nhóm người phụ họa, thường là những người cùng dân tộc, hỗ trợ hát và tham gia diễn xuất. Họ có thể đóng vai trò là các nhân vật trong câu chuyện, hoặc đơn giản là tạo thêm sức sống cho buổi biểu diễn qua các động tác múa và lời ca.
Nhạc cụ trong biểu diễn hát Then

• Đàn tính: Đây là nhạc cụ chính trong hát Then, có ba dây và cần đàn dài. Đàn tính được sử dụng để tạo nền nhạc, đồng thời cũng được dùng để nhấn mạnh những đoạn quan trọng trong câu hát. Đây được xem là hồn cốt trong nghệ thuật hát Then, được dùng để thay lời muốn nói để bày tỏ mong muốn với thần linh, ông trời.
• Các nhạc cụ khác: Chùm xóc nhạc, quạt, thể âm dương và kiếm cũng thường được sử dụng để tạo thêm âm sắc phong phú cho buổi biểu diễn.

Lời hát của nghệ thuật hát then
Lời hát trong nghệ thuật Hát Then có vai trò quan trọng trong việc truyền tải nội dung, cảm xúc, và triết lý sống của người Tày, Nùng. Những bài hát Then thường được sáng tác bằng tiếng Tày hoặc tiếng Nùng, và có thể chia thành nhiều thể loại khác nhau tùy vào mục đích biểu diễn như cầu phúc, trừ tà, hay kể chuyện. Lời hát Then có tới 35 chương được chia thành các đoạn khác nhau tùy theo từng nghi lễ và mục đích sử dụng. Ca từ trong hát then như một cầu nối giữa con người với thần linh giúp người ta có thể xin những mong ước của mình tới trời.
Không gian biểu diễn
Hát Then thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội hoặc nghi lễ tôn giáo quan trọng của người Tày, Nùng. Không gian thường được trang trí trang nghiêm, với bàn thờ, nến, và các vật phẩm tôn giáo. Ngoài nghi lễ, Hát Then cũng được biểu diễn trên các sân khấu văn nghệ, tại các lễ hội văn hóa, với mục đích giới thiệu và bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.
Nghi lễ trong hát then
Nghi lễ trong Hát Then là một phần quan trọng, gắn liền với tín ngưỡng và đời sống tâm linh của người Tày, Nùng. Các nghi lễ này thường được thực hiện bởi thầy Then và có ý nghĩa sâu sắc trong việc cầu nguyện, tạ ơn, và giao tiếp với các vị thần linh. Và các nghi lễ phải trải qua các chặng đường quan trọng.